آذربایجان

این روزنامه در آغاز مشروطیت ایران تأسیس و اولین روزنامه‌ایست که در تبریز با چاپ سربی انتشار یافته. مرحوم کسروی در کتاب تاریخ هیجده ساله آذر بایجان ( ص ۹۶ ) شرحی راجع به پیدایش و انتشار این روزنامه بیان کرده که بی مناسبت نیست عین آنرا اینجا نقل کنیم:

«بزرگترین روزنامه تبریز که در این سال پدید آمد نامه آذربایجان بود که آقای میرزا حاج آقای بلوری برپا نموده نگارش آنرا بعهده میرزا علیقلی واگذاشت چنانکه گفته‌ایم در این جنبش آزادی بازرگانان ایران از پیشاهنگان بودند، بویژه در آذربایجان که می‌توان گفت بنیاد مشروطه با پول اینان گذارده شد. جمله آقای بلوری نخستین روز پناهندگی بقونسولگری در آمد و همیشه با پول و و تلاش در راه مشروطه می‌کوشید چنانکه نام‌ایشان بار‌ها پس از این برده خواهد شد در آن هنگام که محمد علی میرزا از تبریز روانه تهران می‌شد چون خود او چاپخانه داشت که می‌فروخت آقای بلوری آنرا بی‌های گزافی خریده بخانه خود برد که پس از بیشتر نگارش‌های آزادیخواهان در آنجا چاپ می‌یافت. سپس هم روزنامه آذربایجان را بنیاد گذاشت که شماره سیم آن در آخر‌های بهمن ( منظو ر بهمن ۱۲۸۵ شمسی است، » بیرون آمد و خود نخستین روزنامه سیاسی آزاد زبان و نخستین بار بود که روزنامه در تبریز با ماشین سربی چاپ می‌یافت. »

پس از اطلاع بر شرح فوق که سند بزرگی برای اهمیت روز نامه آذربایجان می‌باشد؛ بذکر خصوصیات این روزنامه می‌پردازیم:

روزنامه آذربایجان چنانکه در عنوان آن نوشته بمدیری و منشی اولی (علیقلی مدیر احتیاج سابق ) ومکاتبات باسم ( حاج میرزا آقا تبریزی ) در هشت صفحه به قطع وزیری با چاپ سربی در مطبعه سربی (ناموس) که متعلق ببرادران ( زین العابدین و حاج میرزا آقا ) بوده چاپ و شماره اول آن در ششم محرم الحرام ۱۳۲۵ قرى منتشر شده است.

در صفحه اول اسم روزنامه (آذربایجان) بخط نسخ و در زیر آن سال (۱۳۲۴ قمرى ) و ( ۱۹۰۶) وجمله ( قیمت یک نسخه چهارده شاهی است ) چاپ و علاوه بر این تصویر دو نفر با لباس‌های مخصوص ترسیم شده است. آدرس روزنامه: تبریز تیمچه حسینیه، اداره روزنامه آذربایجان. قیمت اشتراک سالیانه در تبریز و اطراف چهار تومان، نه ماهه بیست و هشت هزار (۲۸) قرآن ( شش ماهه بیست و دو هزار (۲۲ قرآن) سه ماهه دوازده هزار (۱۲ قران) یک نسخه چهارده شاهی. اعلانات سطری پانصد دینار. هر صفحه روزنامه مشتمل بر دو ستون و مقاله افتتاحی که در ستون اول و دوم صفحه دوم نوشته شده بدینقرار است: درب اشرح لی صدری ویسر لی أمری واحلل عقده من لسانی وسهل امرى برحمتک یا ارحم الراحمین. خطاب بقلم و مقدمه. ای قلم‌ای نور ظلمت سوز من *‌ای قلم‌ای صبح روز افزون من *‌ای قلم‌ای گنج بی‌پایان توئی *‌ای انیس وحشت و هجران تولی * خامه‌ام‌ای محرم افکار من ترجمان فکرت و اسرار من *‌ای‌ها المحبوس فی سجن الظلم *‌ای‌ها المظلوم من هم وغم * سال‌ها و ماه‌ها بس خفت‌های کاندری می‌بایدت نا سفته‌ای * حالیا برخیز شه دستور داد * اندر آتش دید ما را نور داد * بازگو‌ای باز پر افروخته باشه و با ساعدش آموخته.

ایران: ایران:‌ای وطن مقدس واى خاک پاک اقدس؛ ‌ای بهشت روی زمین و‌ای وادی پسندیده و دلنشین؛ ‌ای دخمه شهنشهان جهان؛ و آی مکمن جهاندار آن کیان •‌ای ایران‌ای مهد مدنیت وای گهواره انسانیت، ‌ای سرچشمه علوم وای منبع بدائع وفنون، ‌ای ایران چه دلکش کشوری و چه ستوده مکانی… ( چند سطر راجع بوطن است ) پس از آن بعنوان (‌ای وطن مهربان ) اشعاریست که چند تای آن‌ها بدین قسم است: هر که کویت دوست دارد کی زمردن سر بتابد ** هر که معبودش تا باشی سر زمعبد برندارد ** هر کسی کورا وطن در پنجه اغیار ماند * با وطن ر ا ترک گوید با بکویش جان ببازد • ترک جان گفتن بکویت‌ای صنم سهل است و آسان هر که سودای تو دارد سرزفرمان برندارد. این اشعار و مقاله فوق بامضای ( حاجی بابا ) است.

پس از مقاله افتتاحی اخبارات ( لوان ) و (شبستر ) و ( نخجوان ) و همچنین اخبار خارجه ( لندن ) و ( اسلامبول ) و ( یکن ) و بعد اخبار شهری ذکر شده است دو صفحه آخر روزنامه که بزبان ترکی نوشته شده مشتمل بر مقالات (رویا) و اشعار ترکی بعنوان ( ملا نصر الدین جواب ) ومقاله ( حراج یا یغما ) چاپ شده.

روزنامه آذربایجان اقتباس و تقلید از روزنامه (ملانصرالدین ) بوده و علاوه بر مطالب فکاهی در تمام صفحات دارای تصاویر رنگی نظیر تصاویر ملا نصرالدین می‌ باشد؛ چنانچه در صفحه چهار و پنج تصویر ( مجلس مشروطه طلبان ومجمع قید کشان اهالی خراسان ) و در صفحه آخر کاریکاتور ( رنجبر ومباشر ) رسم شده است. در نمره دوم روزنامه، در صفحه اول، عکس حاج میرزا آقاسی کشیده شده که با دست اشاره بدریای خزر می‌کند و زیرش نوشته شده: «این آب شور چه قابلیت دارد که اوقات خود را در این باب صرف نمائیم. بجهنم. »

در نمره دوم که در ۱۵ محرم ۱۳۲۵ قمری منتشر شده؛ در عنوان روزنامه ( تصویر شیر و خورشید‌ایستاده ) اضافه شده و سرمقاله آن بعنوان: (‌زاری بریکسی وطن ) بامضای ( حاج بابا ) است. بعد از سر مقاله اشعاری بزبان ترکی چاپ شده و در صفحات ۴ و ۵ آن کاریکاتور گرگی که در گله افتاده و دو نفر‌ایستاده آن را تماشا می‌کنند رسم گردیده است. در زیر این کاریکاتور نوشته: آهای؛ ا‌های، ‌ای صاحب رمه گوسفندانت را گرگ‌ها تلف کردند – لا اله الا الله؛ هی داد میزنم کسی بمن جواب نمی‌دهد این شبان خوابیده.

آذربایجان بطور هفتگی چاپ می‌شده و مجموعا بیست شماره از آن منتشر شده که شماره اول در تاریخ ۶ محرم و شماره بیستم ۶ شوال ۱۳۲۵ قمری بوده است. رویهمرفته آذربایجان روز نامه مفید و دارای گراور و تصاویر نفیسی است و مجموعه بیست شماره آن بضمیمه روزنامه حشرات الارض در کتابخانه مجلس شورا یملی موجود است مندرجات آن عموماً مطالبیست راجع بمشروطیت ایران و گاهی اشعار و مطالب فکاهی در آن دیده می‌شود؛ برای نمونه مثلاً می‌نویسد: « مراغه • امروز شاگردان معلم خانه فال کوی ملتی اجماعاً طاس گذاشته و بعاقبت امور ایران رسیدگی نمودند ظاهراً این شعر در آمده، خوش بود از دور آواز دهل • » بهمین مناسبت مرحوم تربیت در کتاب دانشمندان آذربایجان ( ص ۴۰۵ ( راجع بروزنامه آذربایجان می‌ نویسد: « روزنامه هفتگی بذله سرا منتشر در تبریز با چاپ سربی و صور و نگین هزلی»

کسروی در جلد اول کتاب تاریخ مشروطه ایران ص ۳۷۱ را جع برو ز نامه آذربایجان می‌نویسد:

د یک روزنامه آبرومند دیگری در تبریز در همان روز‌ها منتشر شده روز نامه آذربایجان بود که همچون ( ملا نصرالدین ) قفقاز با زبان شوخی‌آمیز نوشته می‌شد و نگاره‌های شوخی‌آمیز (کاریکاتور) می‌داشت. می‌توان گفت که پس از ملا نصر الدین بهترین روزنامه از انگونه بوده. این نامه را حاجی میرزا آقای بفوری که یکی از بازرگانان آزادیخواه تبریز می‌بود بنیاد نهاده و نوشتن آنرا میرزا علیقلی صغراف که نامش برده‌ایم بگردن می‌داشت. محمد علی میرزا در زمان ولیعهدی خود چاپخانه در تبریز می‌داشت که چون می‌خواست بتهران رود آن را فروخت و حاجی میرزا آقا آن را خرید و این روزنامه که یکسال بیرون آمد در آن چاپخانه بچاپ می‌رسید و چنان که از نگاره‌هایش پیداست یک نگارگر استادی هم داشته ۲۰ مرحوم کسروی در جای دیگر این کتاب ( ص ۳۷۳) پس از ذکر اینکه روزنامه آذربایجان همان شیوه روزنامه ملا نصرالدین را داشته؛ می‌نویسد آذربایجان گاهی بشعر‌های مندرج در ملا نصر الدین پاسخ می‌داد چنانکه وقتی میرزا علی اصغر خان اتابک بایران بازگشت و مجلس درباره اوستی کرد، ملانصرالدین اشعاری از (گفته صابر) در سرزنش ایرانیان چاپ کرد (این اشعار بتر کیست و چند تای آنرا کروی نقل کرده) پس از آنکه اتابک کشته آذربایجان آنرا عنوان کرده و پاسخی بترکی با شعار ملا نصرالدین داد که باز کسروی آنرا نقل کرده مجدداً ملانصرالدین پاسخ نوشت و باز آذربایجان آنرا جواب داد. کسروی هر سه این اشعار و پاسخ‌ها را نقل کرده ود و باره پاسخ اخیر آذربایجان می‌نویسد این اشعار در تبریز بزبان‌ها افتاد و بچه‌ها آن‌ها را در کوچه‌ها می‌خواندنده در کتاب مطبوعات و شعر فارسی تألیف برون ( ص ۲۷ ) شرح مختصری را جمع باین روزنامه ذکر شده و صفحه اول نمره چهار آنرا که تصویر امین السلطان و سم گردیده گراور کرده است . در زیر این تصویر این سطر درج است : « مرا از این قطعه ایدا دلبستگی نیست و در آتیه و در ایام ضرورت و معزولی کرور ها لازم دارم پس باید این قطعه را…»

علیقلی مدیر احتیاج و میرزا آقا تبریزی

شرح حال علیقلی صفر اوف را بطور اجمال در جائیکه از روزنامه احتیاج گفتگو نموده بیان کرده ایم خوانندگان بکلمه ) احتیاج ) مراجعه فرمایند.و اما حاج میرزا آقا تبریزی که بعدا نام فامیلی بلوری انتخاب نموده ، یکی از بازرگانان آزادیخواه تبریز بوده و در دوره پهلوی وارد خدمات دولتی گردید و من جمله مدت زمانی فرماندار مراغه بود . کروی در تاریخ ۱۸ ساله آذربایجان دو تصویر از او نقل نموده و در زیر آنها نوشته است: « آقای حاج میرزا آقا بلوری که یکی از پیشروان آزادی بودند و چنانکه یاد آن کرده خواهد شد جانفشانیهای بی اندازه کرده و گزندهای فراوان در این راه دیده اند…»